Το “Στάλαμα” του Θοδωρή Γεωργόπουλου είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες δισκογραφικές εργασίες στο χώρο της ελληνικής δημοτικής μουσικής (τουλάχιστον), τα τελευταία χρόνια. Τι σημαίνει αυτό; Σε αυτό το διπλό cd με 23 “διαμάντια” της Ηπείρου, παραγωγή της Πολιτιστικής Εταιρείας “Αυλός”, με την οποία συνδέεται ο ίδιος, μαζί με τους μόνιμους συνεργάτες του, Μιχάλη Ζάμπα (φωνή – λαούτο), Παναγιώτη Ξυδεά (βιολί) και Σάκη Κακό (κρουστά) παρουσιάζουν σκοπούς και τραγούδια από όλα το φάσμα της Ηπειρώτικης μουσικής.
Δεν φείδονται χρόνου προκειμένου να ερμηνεύσουν μουσικά με τη μέγιστη ποιοτικά προσέγγιση, δίνουν χώρο και (επίσης) χρόνο σε πολύ σημαντικούς Ηπειρώτες μουσικούς και τραγουδιστές και καλούν τη δημιουργική τους επιθυμία και λαχτάρα, προτείνουν αναπάντεχο τρόπο ερμηνείας σε κομβικές ηπειρώτικες μελωδίες και τραγούδια της περιοχής (όπως στην εξαιρετική διασκευή της “Μαρίκας”).
Παράλληλα, τιμούν μεγάλους μουσικούς όπως ο Αχιλλέας Χαλκιάς με ένα τραγούδι γραμμένο με στίχους που απευθύνονται σε αυτόν και με μουσική που σφραγίζεται από τη συμμετοχή του αδερφού του, Πετρολούκα, αναδεικνύουν μία μεγάλη Ηπειρώτικη φωνή, τον Κώστα Τζίμα καταγράφοντας μία πλήρη (μουσικά και σε στίχους) εκδοχή του “Ντελή Παπά”, παρουσιάζουν το πολυφωνικό τραγούδι με τη συνεργασία ενός εξαιρετικού φωνητικού σχήματος και κυρίως “απλώνουν” τις μελωδίες από το μοιρολόι, έως τους περισσότερους χορούς της Ηπείρου. Με μεγάλη ερμηνευτική γενναιοδωρία.
Πρόκειται για μία σπουδαία μουσική πρόταση, που εκπλήσσει συνεχώς και φέρει ξεκάθαρα τη σφραγίδα του εμπνευστή της και των συνοδοιπόρων του.
Για όλα αυτά, το “Παραδούναι και Λαβείν” απευθύνθηκε στο Θοδωρή Γεωργόπουλο…
Από που αντλείς την καταγωγή σου;
Η καταγωγή καθορίζεται πιστεύω μέσα από τις υπάρχουσες ηθικοπλαστικές και εθιμοτυπικές “νόρμες” και τα γενεαλογικά δέντρα (τις ρίζες) που υπάρχουν ήδη πριν από τη γέννηση του κάθε ανθρώπου… Επιβάλλεται, λοιπόν, από το συγγενικό περιβάλλον και τον κοινωνικό περίγυρο η καταγωγή του καθενός, που σιγά – σιγά γίνεται βίωμα του… Κάπως έτσι κι εγώ αντλώ την καταγωγή μου από ένα χωριό που βρίσκεται στους ανατολικούς πρόποδες του όρους Τσαμαντά ή Μουργκάνα, στην επαρχία Πωγωνίου, του Νομού Ιωαννίνων και ονομάζεται Κάτω Λάβδανη… Παρότι μεγάλωσα εξολοκλήρου στην Αθήνα, η σχέση μου με αυτόν τον τόπο είναι καρμική… Και η απόδειξη είναι όλα όσα μου συνέβησαν με την μουσική από τότε έως και σήμερα και που θα σου εξιστορήσω παρακάτω…
-Πως ξεκίνησες μουσική; Ποιες ήταν οι πρώτες επιρροές σου και ποιοι αυτοί που έγιναν για εσένα πηγή έμπνευσης (μουσικοί και μη);
Δεν ξέρω αν υπάρχει μια αφετηρία που μπορούμε να πούμε ότι κάποιος ξεκινάει μουσική… Αν είναι η στιγμή που βλέπεις από κοντά ένα μουσικό όργανο ή όταν πρωτακούς μια μελωδία ή αν η μουσική υπήρχε πάντα μέσα σου κρυμμένη σε αυτό το άπειρο σύμπαν που λέγεται ψυχή και την κουβαλάς πριν καλά – καλά φτάσεις σ’ αυτόν τον κόσμο. Οι πρώτες εικόνες που θυμάμαι είναι τα 45άρια με Ηπειρώτικα του Πατέρα μου και οι χοροί που στήνανε με την Μητέρα μου στο σπίτι… Θυμάμαι εκείνο το πικ απ, το έχω ακόμη, καθώς και όλα τα δισκάκια… Αυτός ο άνθρωπος είχε όλα τα 45άρια με τα Ηπειρώτικα. Τα πάντα. Επίσης, είχε και πολλά 78άρια από το γραμμόφωνο. Έχω ακόμη όλες τις “πλάκες” με τον Κίτσο Χαρισιάδη! Η μητέρα μου τραγουδούσε και τραγουδάει ακόμη πολυφωνικά τραγούδια. Αυτή με “στοίχειωσε” όταν πηγαίναμε στο χωριό (τη δεκαετία του ’70) και άκουγα τα ίδια τραγούδια στο ραδιοφωνάκι της γιαγιάς μου. Έπιανε σταθμό από “μέσα”. Σκεφτόμουν ότι αυτό που ακούω μοιάζει με της μάνας, μόνο που η γλώσσα ήταν ξένη και τα πιο πολλά τραγούδια αναφέρονταν σε κάποιον “Ενβέρη”. Ποιος ήταν αυτός ο “Ενβέρης”; Αργότερα έμαθα. Σπουδαία η Αλβανική πολυφωνία, την αξιοποίησε ο “Ενβέρης”. Εμείς τη δική μας τη θάψαμε, τη λοιδορήσαμε και την απαξιώσαμε… Ούτε σαν τουριστική ατραξιόν δεν καταφέραμε να την λανσάρουμε. Ούτε καν αυτό. Πήραν τα πρωτεία το “Zorda the Greek”, το τσαρούχι, η φουστανέλα και το σουβλάκι με τζατζίκι. Από πολύ μικρός θυμάμαι να σκαλίζω καλάμια και να φτιάχνω φλογέρες.
Μπορεί και να ήμουν 6-7 χρονών. Τις έφτιαχνα και φύσαγα. Ό,τι και να άκουγα, το έπαιζα. Θυμάμαι σαν τώρα ένα τραγούδι του Μαρκόπουλου, το “Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί”. Το σκεφτόμουν συνέχεια. Στην πρώτη φλογέρα που κατασκεύασα προσπαθούσα να το παίξω, αλλά δεν “έβγαινε” σωστά. Άνοιξα, λοιπόν, τις τρύπες έτσι ώστε να ακούγεται ωραία. Το πρώτο κλαρίνο που είδα και άκουσα από κοντά ήταν του Μιχάλη Χαλιγιάννη στο πανηγύρι. Κόλλησα κάτω από την “καμπάνα” και προσπαθούσα να καταλάβω από πού βγαίνει αυτός ο ήχος που κάνει τον κόσμο να κλαίει και να πέφτει κάτω από κάτι σαν συγκίνηση και έκσταση. Πρωτόγνωρο. Ε, μετά όλα πήραν τον δρόμο τους. Ο στόχος είχε “κλειδώσει”. “Θέλω κλαρίνο” έλεγα στον πατέρα μου, πρωί, μεσημέρι, βράδυ, ώσπου υπέκυψε.
Με ποιους πρωτοσυνεργάστηκες στο χώρο της δημοτικής μουσικής;
Οι πρώτες μου αυθόρμητες συνεργασίες έγιναν στην Αθήνα με κάποιους χορευτικούς ομίλους. Από πολύ νωρίς, μελετούσα μουσικές από όλη την Ελλάδα και είχα ένα τεράστιο ρεπερτόριο. Όλα αυτά γύρω στο 1984, σε ηλικία 13 χρόνων. Εκείνη την εποχή θυμάμαι χαρακτηριστικά πραγματοποίησα το πρώτο μου ταξίδι στο εξωτερικό με την Κασσιανή Δικαιουλάκου στα Αραβικά Εμιράτα. Λίγο αργότερα συνεργάστηκα με τον Καριοφύλλη Δοιτσίδη σε δισκογραφία, ζωντανές εμφανίσεις και μόνιμα για δύο χρόνια στο νυχτερινό κέντρο του στην Καλλιθέα παίζοντας καθαρά Θρακιώτικη μουσική. Παράλληλα, γνωρίστηκα και έπαιξα με διάφορους καλλιτέχνες από όλο το φάσμα της Ελληνικής μουσικής όπως τους Αλέκο Αραπάκη, Γιώργο Γευγελή, Κώστα Παπαπροκοπίου, Νίκο Καρατάσο, Αλέκο Τζούμα, Βασίλη Κολοβό, Χρόνη Αηδονίδη, Βαγγέλη Δημούδη, Κώστα Φιλιππίδη, Ross Daly, Δήμο Πολυμέρη, με τον οποίο κάναμε δύο πολύ πρωτοποριακές -για την εποχή- δισκογραφικές δουλειές, βασισμένες στη Βαλκανική μουσική. Την “Βόρεια Θράκη” και τα “Βαλκανικά χρώματα”…
Ποια είναι η κεντρική ιδέα της νέας σου δουλειάς, “Στάλαμα”;
Η δική μου Ήπειρος, έτσι θα την έλεγα. Βέβαια, σε ένα διπλό CD δεν μπορείς να αποτυπώσεις όλα αυτά που σκέφτεσαι, αλλά προσπάθησα να συγκεράσω όσα περισσότερα μπορούσα. Μουσικές και τραγούδια από την Ήπειρο. Πολύ απλή συνταγή, φαινομενικά. Εδώ όμως σκέφτηκα λίγο διαφορετικά από τις προηγούμενες δουλειές μου… Νομίζω ότι ανέδειξα περισσότερο τη “λαϊκότητα”, πάρα την “λόγια” πλευρά του μουσικού μου υπόβαθρου χωρίς να κάνω εκπτώσεις στην ποιότητα, αλλά και στο τι μου αρέσει σύμφωνα με την δική μου αισθητική… Αυτό επετεύχθη μέσα από συγκεκριμένες επιλογές που έχουν να κάνουν με το ρεπερτόριο, την ενορχήστρωση, αλλά και τους συντελεστές. Είμαι πολύ ικανοποιημένος, αν και τον τελευταίο λόγο τον έχει πάντα το κοινό.
Με ποιους μουσικούς και τραγουδιστές συνεργάστηκες σε αυτή τη δουλειά; Γιατί και με ποια κριτήρια έγινε η επιλογή σου;
Στο πόνημα αυτό συμμετέχουν πολλοί κορυφαίοι. Ο καθένας στο είδος του, χωρίς να θέλω να πω ότι δεν υπάρχουν και άλλοι πολλοί εκτός του συγκεκριμένου cd. Ο Πετρολούκας Χαλκιάς συμμετέχει σε δύο τραγούδια. Το πρώτο είναι εκείνο που έγραψα την ημέρα του θανάτου του αδερφού του, Αχιλλέα… Το είχα ηχογραφήσει αμέσως τότε, αλλά δεν μου άρεσε καθόλου όπως το είχα παίξει, δεν ήμουν καθόλου καλά εκείνη την εποχή, και έτσι σκέφτηκα να το συμπεριλάβω εκ νέου στο “Στάλαμα” αποδίδοντάς το παρέα με τον ύψιστο εκφραστή της Πωγωνήσιας λαϊκής έκφρασης. Ο Πέτρος δείχνει μια αυθόρμητη και όχι “επαγγελματική” μουσική συμπεριφορά σε αυτό το τραγούδι, προφανώς γιατί αφορά στον Αχιλλέα. Αυτό φαίνεται στο μοιρολόι που παίζει στην αρχή του κομματιού. Πριν παίξει μου είπε χαρακτηριστικά “τώρα δεν θα κάνω μοιρολόι. Θα κάνω θρήνο για τον καημένο, τον Αχχιλέα”. Το άλλο μαζί με τον Πέτρο είναι το “Νηφιάτικο Πωγωνίου”, ένα γαμήλιο τραγούδι όπου αποδίδει μαζί μας, το καλύτερο αυτή τη στιγμή νεανικό πολυφωνικό, αποτελούμενο από νέες γυναίκες που κατάγονται από την Πολύτσανη. Ο άλλος εκφραστής του λαϊκού Ηπειρώτικου κλαρίνου που θαυμάζω από μικρός είναι ο Δάμος. Πραγματικός Ναπολέων, αρχηγός, αψής, αληθινός. Ο Ναπολέων δεν μου αρνήθηκε τίποτε. Όλα έγιναν όπως τα ζήτησα, η συνεργασία μας ήταν άψογη… Η “Μονή Γάιτα” είναι ο σκοπός που συμπράξαμε μαζί με ένα αποτέλεσμα απρόσμενα καλό… Μετά, ο Νίκος Φιλιππίδης. Εδώ τώρα τι να πρωτοπώ γι’ αυτόν τον πραγματικό υπηρέτη του Δημοτικού; Η Λαϊκή Ελληνική μουσική οφείλει πολλά στον Νίκο και εμείς όλοι οι νεότεροι. Με το Νίκο παίξαμε, επίσης, δύο κλαρίνα μαζί. Ένα οργανικό από την πατρίδα του, την Κόνιτσα το “Μαϊμουντί – Μπεκιάρικο” και τον “Ντελή Παπά”. Αυτό, επίσης, ηχογραφήθηκε εκ νέου με τον Κώστα Τζίμα, έναν άνθρωπο που αγαπώ και σέβομαι πολύ. Τον άνθρωπο που έχει κάνει την εσωτερικότητα κύριο χαρακτηριστικό στο τραγούδισμα του. Ο Τζίμας όπως λέμε εμείς οι μουσικοί είναι “φτιαχτικός”! Σε κάποια κομμάτια συμμετέχει και ο Αχιλλέας Χαλκιάς. Τον είχαμε ηχογραφήσει μαζί με τον Μιχάλη Ζάμπα γύρω στο 2008. Άλλα δύο τραγούδια ερμηνεύει ο φίλος μου και αγαπητός Γιάννης Λίτσιος, ένας γνήσιος δημοτικός τραγουδιστής που αποδίδει πιστά την ηπειρώτικη μουσική σε όλες της τις πτυχές με μεγάλη ειδίκευση στο (συναρπαστικό για μένα) Βλάχικο ιδίωμα.
Επίσης, βασικοί συντελεστές αυτής της δουλειάς είναι ο Μιχάλης Ζάμπας, ο Παναγιώτης Ξυδέας και ο Σάκης Κάκος. Το “Στάλαμα” δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς αυτούς τους τρεις… Ο Μιχάλης ερμηνεύει απόλυτα πιστά τα περισσότερα τραγούδια του δίσκου, με τον δικό του εμπεριστατωμένο, “ψαγμένο” τρόπο που δεν χωράει κανενός είδους αμφισβήτηση. Η φωνή του κοσμεί τον δίσκο και στέκεται επάξια δίπλα σε όλους τους παραπάνω συντελεστές και πολλές φορές τους υπερβαίνει. Έτσι βάζει την δική του σφραγίδα στο “Στάλαμα”. Ο Παναγιώτης στηρίζει όλη την πολυφωνία του δίσκου. Χωρίς το ίσο του βιολιού δεν υπάρχει ηπειρώτικη μουσική, δεν υπάρχει Ήπειρος. Τον ρόλο αυτόν τον γνωρίζει πολύ καλά ο Πανάγος, μαθήτευσε επί χρόνια δίπλα στον “Τιτάνα” Αχιλλέα Χαλκιά. Όλοι “στουλάμε” επάνω στις ράγες που μας έχει στρώσει ο Ξυδέας και ταξιδεύουμε γλυκά… Ο δωρικός Σάκης Κάκος ακολουθεί και ταυτόχρονα κατευθύνει τα τεκταινόμενα. Είναι ο κρουστός μας έτσι κι αλλιώς σε όλες μας τις εμφανίσεις ανά την Ελλάδα και το εξωτερικό, μια δεκαετία τώρα, στηρίζοντας ολόψυχα μια προσπάθεια που αποδίδει φανερά, πλέον. Ο Κώστας Φιλιππίδης, άλλος εργάτης. Αυτός κι αν είναι μεγάλος γνώστης της Ελληνικής μουσικής. Όλη αυτή τη στροφή μου από τον έντεχνο, λόγιο τρόπο σκέψης στην πιο “λαϊκή” ματιά της μουσικής αυτής την οφείλω σε μεγάλο ποσοστό στον Κ. Φιλιππίδη. Οι ατέρμονες συζητήσεις μας -πολλά χρόνια τώρα- και οι συμβουλές του με άλλαξαν, ενώ η φιλία μας με επηρέασε θετικά. Θανάσης Μαρκόπουλος. Η ιστορία του “Σάσα” στην ηπειρώτικη μουσική είναι γνωστή. Έχει συνοδεύσει τους πάντες και έτσι ήξερε από την αρχή τι πρέπει να κάνει. Πολύ σπουδαίος μουσικός! Επίσης, στο δίσκο ερμηνεύει τον “Πασόμπεη” ο Βασίλης Παπαπροκοπίου, ανιψιός του μεγάλου τραγουδιστή από τα Δολιανά Ιωαννίνων Πέτρου Τζούμα, που πρωτοτραγούδησε αυτό το Μοιρολόι. Ο Βασίλης άριστος λαουτιέρης, αλλά και τραγουδιστής βοήθησε σε τεχνικά, αλλά και σε θέματα ηχογράφησης. Επίσης, όντας πολύπλευρο ταλέντο έκανε και όλα τα γραφιστικά του δίσκου.
Τι περιλαμβάνει το υλικό;
Περιλαμβάνονται οργανικοί σκοποί και τραγούδια από όλη την Ήπειρο και τις ευρύτερες περιοχές που αυτή έχει επηρεάσει. Κάποια είναι πολύ γνωστά και ο λόγος που τα ξαναπαρουσιάζω είναι η αυθαίρετη αντιμετώπισή τους σε παλιότερες “εκτελέσεις” όσον αφορά κυρίως τον στίχο, αλλά και την μουσική. Επίσης, ηχογραφήσαμε και κάποια λιγότερο γνωστά. Η προσωπική μου διάθεση υπάρχει και εδώ σε κάποια επιλεγμένα “κομμάτια”, όπου έχω δώσει μεγαλύτερη έμφαση στην κλασική ενορχηστρωτική φόρμα, όπως στο “Αηδόνι – Σέλφος”και την “Μαρίκα”. Στο “Στάλαμα“ υπάρχουν και δύο καινούργια τραγούδια σε στίχο και μουσική δική μου το “Ηπειρος – Απειρος Θεός” και το “Αχιλλέα Χαλκιά”. Τραγούδια και σκοποί από το Ζαγόρι, την Πρέβεζα, το Μέτσοβο, την Κόνιτσα, το Σούλι, αλλά και την πατρίδα μου το Πωγώνι, μια περιοχή που έχει τροφοδοτήσει μουσικά όλη την Ήπειρο, αλλά και περιοχές πέρα από αυτήν φτάνοντας μέχρι τις Ανατολικές παρυφές της Δυτικής Μακεδονίας.
Κάθε δίσκος σου κρύβει στοιχεία μεγάλης υπομονής, έρευνας και καταγραφής. Πως δουλεύεις τις δισκογραφικές καταγραφές σου;
Πιστεύω ότι κάθε καλλιτέχνης εκφράζει μέσα από την Τέχνη αυτό που ακριβώς είναι, τον τρόπο που σκέφτεται. Δεν υπάρχει περιθώριο να κρυφτείς από την στιγμή που θα επιχειρήσεις να αποτυπώσεις με το όργανο ή τη φωνή, τις μουσικές σου ανησυχίες. Στην περίπτωση της δισκογραφίας επιλέγω πάντα να είμαι πολύ προσεκτικός γιατί αυτά που θα “γράψεις”, μένουνε. Η διαχείριση αυτής της μουσικής που παίζω έχει υποστεί μία βάναυση και τολμώ να πω πρόστυχη συμπεριφορά από ανθρώπους των εταιριών, αλλά κυρίως από μουσικούς και τραγουδιστές. Το πρόσχημα ότι λειτουργούμε σύμφωνα με το τι αρέσκεται να ακούει το “κοινό” δεν είναι δικαιολογία. Έχουμε να διαλέξουμε ανάμεσα στο αν κάνουμε Τέχνη, ψυχαγωγία ή διασκέδαση. Εμένα περισσότερο με εκφράζει το πρώτο και το δεύτερο. Το τρίτο με αφήνει παντελώς αδιάφορο. Σε αυτή τη μουσική χρωστάμε πολλά. Πιστεύω ότι της αξίζει η καλύτερη δυνατή μεταχείριση, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για δισκογραφία…
Ποιες ήταν οι πρώτες επιρροές σου μουσικές, αλλά και ποιοι ήταν αυτοί που έγιναν για εσένα πηγή έμπνευσης;
Δεν ξέρω αν θα σου φανεί παράξενο, αλλά εκτός από όλα αυτά τα ακούσματα που σου προανέφερα εκείνος που μου έκανε μεγάλη εντύπωση όταν τον άκουσα στις πρώτες ραδιοφωνικές εκπομπές του Γιώργου Παπαδάκη με τίτλο “Έλληνες λαϊκοί πρακτικοί οργανοπαίκτες” ήταν ο Γιώργος Κόρος. Μου άρεσε να τον “διαβάζω”, πάντα είχε κάτι διαφορετικό να παίξει. Τον θεωρώ ακόμη και σήμερα έναν από τους σημαντικότερους οργανοπαίχτες. Επίσης, ο Τάσος Χαλκιάς, ο Πετρολούκας (φυσικά), οι δάσκαλοί μου Γιώργος Μπραχόπουλος και Βασίλης Σούκας, αλλά και Βαλκάνιοι, κυρίως Βούλγαροι μουσικοί. Αυτοί είναι υπεύθυνοι για την μετέπειτα μουσική μου ψυχοσύνθεση και πορεία.
Τι σημαίνει σε προσωπικό επίπεδο, η ηπειρώτικη μουσική;
Θα δου δώσω μια ερμηνεία που αφορά τον τίτλο του cd, γιατί πολύ με ρωτούν τι σημαίνει “Στάλαμα”; Αυτό απαντά και στο ερώτημα σου… “Στάλαμα”, το απόσταγμα, το δάκρυ της ψυχής το διαλεχτό, οι “ακριβότερες” σταγόνες που κουβαλούν τις εικόνες τα αισθήματα μιας ζωής, ένας ολόκληρος μουσικός πολιτισμός σε συμπύκνωση λίγων στιγμών… Όπως λέει και ο στίχος του τραγουδιού μου “Ήπειρος – Άπειρος Θεός”, “Η Ήπειρος είναι θρησκεία”. Εκεί πιστεύω, εκεί προσκυνάω, εκεί κλαίω, εκεί…